W dzisiejszych czasach, gdy spędzamy przed ekranem komputera coraz więcej czasu zarówno na pracy jak i rozrywce, niezwykle ważnym jest by dbać o nasze oczy. Powinniśmy zadbać o ich dobrą kondycję i nauczyć się, jak ich nie nadwyrężać, aby móc się nimi cieszyć przez długi czas. Pamiętajmy, że dbanie o oczy to inwestycja długoterminowa.
Spis treści:
Co się dzieje ze wzrokiem podczas długiej pracy przy komputerze?
Wielogodzinna praca przed ekranem komputera może negatywnie wpływać na nasz wzrok. Możemy doświadczać różnych dolegliwości z tym związanych. Zwane jest to zespołem widzenia komputerowego (CVS). Jest to zespół objawów, które mogą wystąpić u osób spędzających długi czas przed komputerem. Jego objawy to:
- zmęczone oczy
- suchość oczu
- ból oczu
- podrażnienie oczu
- zaczerwienienie oczu
- bóle głowy
- rozmazane widzenie
- trudności z koncentracją
CVS powodowany jest zmęczeniem mięśni oka, które muszą stale akomodować się do patrzenia na ekran z bliska. Dodatkowo, niebieskie światło emitowane przez ekrany komputerów może powodować uszkodzenia siatkówki oraz zaburzenia snu.
Zaniedbanie narządu wzroku może powodować choroby oczu: Zespół suchego oka, nowotwory oczu, Zez zbieżny i rozbieżny, Presbiopia (starczowzroczność).
Co lubią nasze oczy?
Nasze oczy bardzo lubią:
- Zdrową dietę. Dobra dieta powinna być bogata w witaminę A, C i E, luteinę i zeaksantynę, cynk, selen i miedź. Te składniki odżywcze pomagają chronić oczy przed uszkodzeniami i poprawiają ich wzrok.
- Odpoczynek. Dobrze jest co 20 minut robić przerwę od ekranu i skupić wzrok na dalekim obiekcie. Warto również mrugać częściej, aby nawilżać oczy.
- Ochronę przed słońcem. Słońce emituje promieniowanie UV, które może uszkodzić oczy. Dlatego ważne jest, aby nosić okulary przeciwsłoneczne z filtrem UV, gdy wychodzimy na zewnątrz.
- Wilgotne powietrze. Suche powietrze może powodować podrażnienie i suchość oczu. Dlatego warto nawilżać powietrze w domu, zwłaszcza w zimie.
Jak najlepiej odpoczywają oczy?
Bez względu na to czy chcemy zapobiec pogorszeniu naszego wzroku czy też nie chcemy być zmuszeni do noszenia okularów lub soczewek kontaktowych w najbliższej przyszłości, powinniśmy dbać o relaksację naszych oczu. Oto najlepsze ćwiczenia oczu mogące nam pomóc:
- Częściej mrugaj. Gdy koncentrujemy wzrok na ekranie, nasza częstotliwość mrugania spada z 20 na minutę to 6-8. Dlatego, gdy poczujemy zmęczenie, powinniśmy zacząć intensywnie mrugać.
- Dłoń dla relaksacji oczu. Wystarczy przykryć dłońmi nasze oczy, wywierając delikatny nacisk na ich okolice. Wówczas należy zamknąć oczy i skupić się na ciemnej przestrzeni. Nacisk trzeba utrzymywać tak długo, aż wszystkie barwy, jakie widzimy, staną się czarne. Aby ćwiczenie to było skuteczne, powinno trwać co najmniej 30 sekund, co pozwoli złagodzić napięcie wokół oczu.
- Śledź liczbę osiem. Trzeba wyobrazić sobie gigantyczną liczbę osiem około 3 metrów od nas i obrócić ją na bok, aby powstał znak nieskończoności. Teraz powinnimy wodzić po nim wzrokiem przez kilka minut. Najpierw zgodnie z ruchem wskazówek zegara, a potem w przeciwną stronę.
- Kręć oczami. Skierujmy oczy w prawo i powoli przesuwajmy nasz wzrok w lewo i z powrotem. Następnie przesuńmy wzrokiem w różnych kierunkach na przykład rysując nim figury geometryczne. Ćwiczenie to trzeba powtórzyć od 5 do 10 razy.
- Skup się na obiektach bliskich i dalekich. Weźmy długopis i trzymajmy go około 10 centymetrów od naszego nosa. Skupmy na nim uwagę na kilka sekund, a następnie przenieśmy wzrok na coś, co znajduje się daleko przed nami. Ponownie skupmy na tym nowym obiekcie nasz wzrok. Aby ćwiczenie miało sens, trzeba je powtórzyć 5-10 razy.
Sposoby dbania o wzrok
Nasze oczy są wyjątkowym narządem zmysłu, który ma własne preferencje i potrzeby. Poniżej mamy listę rzeczy, jakie nasz narząd wzroku bardzo lubi:
- Odpowiednie oświetlenie: Oczy lubią jasne i równomierne oświetlenie, które nie powoduje odblasków ani cieni. Dobrze oświetlone pomieszczenie lub naturalne światło słoneczne pomagają oczom działać efektywnie.
- Nawilżenie: Oczy potrzebują odpowiedniego nawilżenia. Dzięki łzom utrzymują swoją powierzchnię wilgotną i chronią przed wysychaniem. Dlatego ważne jest, aby zapobiegać występowaniu zespołu suchego oka poprzez odpowiednie nawilżanie.
- Zdrowa dieta: Oczy lubią zdrową dietę bogatą w witaminy i minerały, takie jak witamina A, C i E, cynk oraz luteina. Te składniki odżywcze pomagają w utrzymaniu dobrego zdrowia oczu.
- Odpoczynek: Oczy potrzebują przerw od ciągłego skupiania się na bliskich obiektach, takich jak praca na komputerze czy czytanie. Regularne przerwy i odpoczynek są dla nich korzystne.
- Ochrona przed promieniowaniem UV: Noszenie okularów przeciwsłonecznych pomaga zapobiegać uszkodzeniom spowodowanym przez promieniowanie UV.
- Higiena oczu: Ważne jest, aby dbać o higienę oczu, nie pocierać ich brudnymi rękoma i unikać używania przeterminowanych kosmetyków do oczu.
- Aktywność fizyczna: Regularna aktywność fizyczna pomaga w utrzymaniu zdrowego krążenia krwi, co korzystnie wpływa na dostarczanie składników odżywczych do oczu.
- Odpowiednie okulary lub soczewki kontaktowe: Jeśli mamy wadę wzroku, oczy lubią noszenie odpowiednich okularów lub soczewek kontaktowych korygujących ją.
- Stymulujący i interesujący widok: Oczy lubią różnorodność i interesujące widoki. Patrzenie na przyrodę, zmieniające się krajobrazy i różnorodność kolorów może być korzystne dla ich zdrowia.
- Sen: Oczy potrzebują odpowiedniego snu, aby się zregenerować. Brak snu może prowadzić do zmęczenia oczu i problemów ze wzrokiem
Jaka dieta na zdrowe oczy?
Wedle wielu osób, aby dbać o zdrowy wzrok, należy przede wszystkim czytać przy odpowiednim oświetleniu, zachowywać bezpieczną odległość od komputera lub telewizora oraz regularnie badać się u okulisty. Jak najbardziej – to wszystko ma znaczenie. Jednakże, przeważnie nie wiemy, że na prawidłowe widzenie bardzo duży wpływ ma również bogata w składniki odżywcze dieta. Jakie składniki powinny się w niej znajdować, aby zaspokoić podstawowe potrzeby naszego narządu wzroku?
- witamina A – Dzięki niej bodźce zewnętrzne oko odbiera we właściwy sposób. Stymuluje ona wytwarzanie płynów w gruczołach łzowych, które nawilżają nasze oczy. Zapobiega ona również powstaniu stanów chorobowych plamki żółtej. Gdy mamy niedobór witaminy A, występuje ryzyko zachorowania na tak zwaną ślepotę zmierzchową (kurzą ślepotę). Jeżeli to się stanie, nasze oko traci zdolność do wyraźnego widzenia po zmroku lub w słabo oświetlonych pomieszczeniach. Poza tym, gdy brak nam tej witaminy, możemy doświadczyć zarówno rogowacenia wierzchnich warstw oka jak i schnięcia spojówek i rogówki. Gdy występuje skrajny niedobór witaminy A, dochodzi do martwicy rogówki. W jakich produktach możemy ją znaleźć? W tranie, wątróbce, słodkich ziemniakach, marchwi, szpinaku, dyni, jarmużu, mango, żółtku, morelach, cykorii.
- Witamina C – Witamina ta chroni nasze oczy przed uszkodzeniami oksydacyjnymi (utlenianiem się komórek) przez co zapobiega rozwinięciu się zaćmy. Chroni nasze oczy również przed promieniami UV. Wystawianie oczu na promieniowanie UV zwiększa ryzyko uszkodzenia plamki żółtej. Wraz z wiekiem koncentracja witaminy C w naszych oczach się zmniejsza, lecz możemy temu przeciwdziałać dzięki diecie i suplementom. Odżywia ona tkanki oka, dzięki czemu poprawia trwałość i ukrwienie naczyń krwionośnych w jego wnętrzu. Niedobory mogą wywoływać wylewy podspojówkowe oraz krwotoki wewnąrz oka. Witaminę C możemy znaleźć między innymi w: dzikiej róży, czarnej porzeczce, pietruszce, czerwonej papryce, aceroli, chrzanie, truskawkach, brukselce.
- Witamina E – Dzięki niej, lepiej przyswaja się witamina A. Ma duże działanie antyoksydacyjne. Wpływa ona pozytywnie na poziom wody w tkankach gałek ocznych. Dobrymi źródłami tej witaminy są: Orzechy ziemne i laskowe, migdały, słoneczniki, szparagi, szpinak, pomidory, oleje: słonecznikowy, kukurydziany, sojowy.
- Cynk – Jest to minerał umożliwiający utrzymanie zdrowej siatkówki, błon komórkowych oraz struktury białkowej oka. Cynk umożliwia witaminie A przemieszczanie się z wątroby do siatkówki w celu produkcji melaniny. Melanina jest pigmentem, który chroni oczy przed promieniowaniem UV. Suplementacja cynku może pomóc osobom cierpiącym na AMD (zwyrodnienie plamki żółtej związane z wiekiem) lub zagrożonym rozwojem tego schorzenia. Według Amerykańskiego Stowarzyszenia Optometrystycznego, przyjmowanie 40–80 mg cynku dziennie, w połączeniu z pewnymi przeciwutleniaczami, może spowolnić postęp zaawansowanej AMD o 25%. Może także zmniejszyć utratę ostrości wzroku o 19%. Cynk możemy znaleźć w indyku, fasoli, orzechach, pestkach dyni, mleku.
- Luteina i zeaksantyna – Oba składniki należą do rodziny karotenoidów i występują w tkance oczu. Znajdują się zarówno w soczewce, jak i w plamce żółtej. Jest ona bezpośrednio narażona na działanie światła i dlatego jest bardzo wrażliwa. Oba związki zapobiegają AMD, ponieważ działają jak okulary przeciwsłoneczne, chroniąc nasze oczy przed promieniowaniem UV. Luteina i zeaksantyna występują w jagodach, brokułach, papai, brzoskwiniach, mango oraz w zielonych warzywach liściastych, takich jak szpinak i botwina.
- Selen – Redukuje on ilość wolnych rodników, które uszkadzają wzrok. Znajduje się w: rybach, syropie klonowym, orzechach, kukurydzy.
- Miedź – Dzięki temu, że utrzymuje wiązania kolagenowe, zwiększa trwałość naczyń krwionośnych oraz zmniejsza ilość wolnych rodników, które nam szkodzą. Możemy ją znaleźć w: słoneczniku, kakao, orzechach laskowych, pestkach dyni.
- Mangan – On również pomaga w walce z wolnymi rodnikami. Dobrym jego źródłem są: płatki owsiane, migdały, brązowy ryż, kasza jaglana, jęczmienna i gryczana, ciecierzyca, gorzka czekolada, orzechy włoskie i arachidowe.
- Kwasy omega-3 i omega-6 – Kwasy tłuszczowe pięknie łagodzą objawy suchego oka i chronią przed jaskrą, obniżając ciśnienie wewnątrzgałkowe. Kwas te znajdziemy w oleju rybnym, oleju z alg morskich, w rybach słodkowodnych i morskich, olejach roślinnych oraz w siemieniu lnianym, orzechach włoskich, awokado, pestkach słonecznika i dyni.
Suplementy na ochronę oczu
Dobrym rozwiązaniem na to, by lepiej dbać o oczy, są różnego rodzaju suplementy diety. Mogą stanowić uzupełnienie zdrowej diety i pomagają uzupełniać braki minerałów i witamin w naszym organizmie. Przed ich stosowaniem jednakże, zaleca się konsultację z lekarzem lub farmaceutą. Suplementy, jak każdy medyczny środek, mogą mieć skutki uboczne lub reagować z branymi przez nas lekami. Dlatego ważne jest, aby dostosować dawkowanie do indywidualnych potrzeb.
Szukając suplementów, powinniśmy zwracać uwagę na to, by miały składniki o dużej wchłanialności. Wszystkie takie preparaty są dostępne w aptekach bez recepty. Mogą być to zarówno tabletki jak i kapsułki doustne. Ważnym jest, aby suplementować się regularnie, gdyż tylko systematyczność w tej kwestii może przyczynić się do poprawienia kondycji najcenniejszego z naszych zmysłów.
Oprócz minerałów, które są częścią składu suplementów wspierających proces widzenia, suplementy mogą zawierać także substancje takie jak kwas dokozaheksaenowy (DHA), witamina A, cynk, miedź, l-lizyna i l-leucyna. W aptekach dostępne są także suplementy na oczy zawierające cytykoliny, składnik składający się z choliny i cytydyny. Ta substancja bierze udział między innymi w produkcji fosfatydylocholiny oraz w syntezie fosfolipidów błon komórkowych, które są istotne dla integralności błon komórkowych.
W skład suplementów przeznaczonych do utrzymania prawidłowego procesu widzenia, poza witaminami, często wchodzą również naturalne ekstrakty pochodzące z roślin takich jak aksamitka, borówka czarna, miłorząb japoński, rumianek pospolity, świetlik lekarski oraz chaber bławatek. Zawarte w nich antyoksydanty i polifenole mogą pomóc w ochronie komórek przed uszkodzeniami oksydacyjnymi spowodowanymi przez wolne rodniki tlenowe.
Tryb życia wspierający zdrowie oczu
Pracując przy komputerze powinniśmy zadbać o zdrowy tryb życia, który będzie służył naszemu zdrowiu fizycznemu i psychicznemu.
- Zrównoważona dieta – Witaminy A, C i E, jak również minerały takie jak cynk, mogą wspomagać zdrowie oczu. Nie zapomnij także o kwasach omega-3. Włącz do diety zielone warzywa liściaste, orzechy, ryby i podroby.
- Aktywność fizyczna – Ćwiczenia wpływają pozytywnie na ogólną kondycję organizmu, w tym również na narząd wzroku, poprzez poprawę krążenia, zwiększenie ukrwienia naczyń narządu wzroku i redukcję ryzyka chorób takich jak cukrzyca, która może wpływać na zdrowie oczu.
- Ochrona przed słońcem – Noszenie okularów przeciwsłonecznych z filtrem UV może pomóc chronić oczy przed szkodliwym promieniowaniem.
- Kontrole wzroku – Regularne badania okulistyczne są kluczowe, zwłaszcza jeśli w rodzinie występują choroby oczu, takie jak jaskra czy zaćma.
- Unikanie palenia – Palenie tytoniu zwiększa ryzyko wielu chorób oczu, w tym zaćmy i degeneracji plamki związanej z wiekiem (AMD).
- Odpoczynek dla oczu – Jeśli pracujesz przy komputerze, stosuj regułę 20-20-20 i regularnie odpoczywaj od ekranu, aby zmniejszyć ryzyko zespołu komputerowego zespołu wzrokowego (CVS).
- Odpowiednie oświetlenie – Staraj się unikać silnego, bezpośredniego światła, które razi w oczy. Dobrze jest korzystać ze światła rozproszonego i naturalnego.
- Ochrona w pracy i w domu – Jeśli wykonywane zajęcia wymagają, używaj ochrony oczu w formie gogli czy osłon.
- Unikaj dotykania oczu brudnymi rękami – Może to prowadzić do infekcji i innych problemów okulistycznych.
- Higiena soczewek kontaktowych – Jeżeli korzystasz z soczewek, pamiętaj o ich odpowiedniej dezynfekcji i regularnej wymianie.
- Czytanie w dobrej postawie i oświetleniu – Aby nie przemęczać oczu, czytaj w dobrej postawie i przy odpowiednim oświetleniu.
Okulary z antyrefleksem blue
Istnieją dwa rodzaje światła niebieskiego – to, które jest wytwarzane naturalnie oraz to, które emitują urządzenia stworzone przez człowieka. To pierwsze, jako że jest dostarczane w niewielkich ilościach, nie stanowi problemu dla naszych oczu. To, które jest emitowane przez urządzenia elektryczne, bywa z kolei bardzo uciążliwe. Może być przyczyną między innymi zmęczenia i bólu oczu, ale nie tylko. Poważniejszymi, negatywnymi skutkami są problemy z koncentracją i snem.
Okulary z powłoką antyrefleksyjną odbijającą światło niebieskie, zwaną z angielskiego blue, chronią nasz wzrok przed negatywnymi skutkami obcowania z nadmierną ilością światła niebieskiego. Jest jednak jeden warunek – za każdym razem, gdy siadamy przed tabletem czy komputerem, trzeba je mieć na nosie.
Aktualnie możemy rozróżnić dwa typy soczewek okularowych blokujących światło niebieskie – na dzień i na noc. Te na dzień zapewniają nie tylko ochronę przed światłem emitowanym przez ekrany naszych urządzeń, lecz również chronią przed sztucznym oświetleniem. Zapewniają one ochronę przed przestymulowaniem organizmu, zmniejszają ryzyko pojawienia się wad wzroku oraz zabezpieczają przed nadmiernym zmęczeniem oczu.
Tych samych okularów możemy również używać w nocy. Jednakże istnieją dwie dodatkowe opcje takich okularów. Pierwszą są okulary z soczewkami posiadającymi filtr blue-blocker, o delikatnie żółto-zielonym zabarwieniu. Niwelują one odblaski świateł reflektorów samochodów z naprzeciwka czy też tych, które świecą nam w lusterko wsteczne. Ostatnim przykładem są stosunkowo nowe szkła typu Eye Drive. Mogą być stosowane zarówno w dzień jak i w nocy.
Wszystkie te okulary możemy kupić w salonach optycznych w całej Polsce.
Czego nie należy robić aby nie psuć wzroku?
- Unikać lekarza. Nawet, jeżeli wydaje nam się, że wzrok mamy dobry, nie powinniśmy unikać wizyt u okulisty. Powinniśmy badać się co najmniej raz na dwa lata, jeżeli nie mamy stwierdzonej wady wzroku, aby wiedzieć czy nie rozwija nam się jakaś choroba. A jeśli masz wadę wzroku, zadbaj o regularne wizyty u okulisty.
- Pocierać oczu. Gdy długo piszemy, czytamy, gramy czy oglądamy telewizję, odruchowo pocieramy oczu. Nie powinniśmy tego robić. Takie podrażnienia oczu to ryzyko rozwoju infekcji i zapaleń.
- Palić papierosy. Palacze należą do grupy najwyższego ryzyka, jeżeli chodzi o występowanie głównej przyczyny słabego wzroku. Palenie sprzyja degeneracji plamki żółtej.
- Nie używać okularów przeciwsłonecznych. Potwierdzono, że wolne rodniki, które powstają dzięki promieniowaniu UV, są związane z rozwijaniem się starczego zwyrodnienia plamki żółtej. Noszenie okularów przeciwsłonecznych gdy jest intensywne słońce jest więc naszym obowiązkiem, jeżeli chcemy się przed tym ustrzec.
- Oglądać filmów na komórce. Niestety, nowoczesne gadżety niszczą nasz wzrok. Obraz na nich jest niewielki i przez to trzymamy je bardzo blisko oczu. Skutkuje to większym dyskomfortem niż w przypadku oglądania filmów na ekranach znajdujących się dalej.
- Stykać się z nadmierną ilością technologii LED. Żarówki takie może i są energooszczędne, lecz źle wpływają na nasz wzrok. Dotyczy to również wszystkich innych urządzeń z tą technologią. Długotrwałe oddziaływanie światła LED na nasz wzrok, może go nieodwracalnie uszkodzić.
- Niewłaściwie używać soczewek. Tu powinniśmy przede wszystkim unikać kontaktu z wodą. W trakcie pływania czy kąpieli powinniśmy albo je zdjąć, albo używać jednodniowych soczewek, które po takiej aktywności od razu zdejmiemy i wyrzucimy. W przeciwnym wypadku możemy nabawić się owrzodzenia rogówki, bakteryjnego zapalenia oka oraz innych groźnych infekcji. Dodatkowo nie powinno się nosić soczewek dłużej niż jest to napisane na ich opakowaniu.
Podsumowanie – Co zrobić, żeby nie stracić wzroku?
- Badajmy wzrok regularnie
- Nie lekceważmy naszej wady wzroku
- Nie przyklejajmy się do smartfonów
- Nie siedźmy przed komputerem bez żadnych przerw
- Nie ignorujmy zasad organizacji stanowiska pracy
- Nie pocierajmy oczu
- Nie patrzmy wprost na źródło światła
- Nie zapominajmy o okularach przeciwsłonecznych
- Nie kupujmy żadnych okularów na bazarze, w dyskoncie lub w aptece
- Nie palmy papierosów
- Nie lekceważmy zasad dobrego odżywiania
- Nie dobierajmy sobie sami soczewek kontaktowych
FAQ – najczęściej zadawane pytania o to, jak dbać o wzrok
Czy praca przy komputerze pogarsza wzrok?
Mimo że korzystanie z komputera nie zaszkodzi naszym oczom, wpatrywanie się w ekran komputera przez cały dzień przyczynia się do zmęczenia wzroku. Dostosujmy oświetlenie tak, aby nie powodowało odblasków ani ostrych refleksów na ekranie. Ponadto, kiedy pracujemy na komputerze lub wykonujemy inne prace bliskozasięgowe, takie jak czytanie czy szycie, warto co godzinę lub tak często, jak to możliwe, odpocząć na chwilę, aby zmniejszyć zmęczenie oczu. Wreszcie, osoby, które przez długi czas wpatrują się w ekran komputera, często mrugają rzadziej niż zwykle, co może prowadzić do uczucia suchości i dyskomfortu oczu. Starajmy się celowo mrugać regularnie, aby oczy były dobrze nawilżone i nie wysychały.
Jakie krople do oczu do pracy przy komputerze?
Najpopularniejsze są krople nawilżające dostępne w każdej aptece bez recepty. Sprawdzą się one doskonale, gdy długo pracujemy przy komputerze, przebywamy w pomieszczeniach z klimatyzacją lub jesteśmy narażeni na długotrwały kurz i pył. Krople do oczu są w niewielkich opakowaniach i są łatwe do użycia, dzięki czemu zawsze możemy je mieć przy sobie.
Jak cofnąć wadę wzroku?
Niestety, lecz bez wydawania sporej ilości pieniędzy, nie da się tego zrobić. Jedynym sposobem na cofnięcie lub zmniejszenie wady wzroku są zabiegi laserowej korekcji wzroku.
Od czego pogłębia się wada wzroku?
Może na to wpływać szereg czynników:
- nieodpowiednie oświetlenie
- nieprzerwana i długotrwała ekspozycja na światło niebieskie
- pogłębienie się istniejącej wady wzroku
- noszenie nieodpowiednich okularów przeciwsłonecznych
- wytężona praca w bliskiej odległości od ekranu
- niewłaściwa dieta
- choroby (nie tylko oczu, np. cukrzyca)
- starzenie się
Czy można odzyskać wzrok po jego stracie?
W niektórych przypadkach rzeczywiście można odzyskać wzrok. Żadko kiedy jednak będzie on tak dobry, jak przed jego utratą. Sposoby na to są dwa:
- Implantacja komórek. Jest to metoda możliwa w przypadku AMD. Repliki brakujących komórek są tworzone w laboratorium i wprowadzane pacjentom. Dostarczają one fizyczne wsparcie dla włókien nerwowych oraz stymulują regenerację, co pobudza wzrost aksonów Poprawa powinna nastąpić w ciągu trzech miesięcy od operacji.
- Komórki macierzyste. Komórki te są pobierane z tkanek takich jak szpik kostny czy tkanka tłuszczowa, a następnie przeszczepiane w odpowiednie miejsce, aby pomóc w regeneracji utraconych lub uszkodzonych komórek.
Coraz więcej się pisze i słyszy o samoistnej regeneracji nerwu wzrokowego, lecz jest to proces bardzo długi i niezwykle rzadko spotykany. W jego przypadku można odzyskać poczucie światła lub maksymalnie widzieć ruch ręki przed okiem.